Kunst is niets minder dan een slagveld, schreef Maxim Februari onlangs in een vlammend pleidooi in NRC. Als jury van de Libris Literatuur Prijs 2022 beamen we dat hartgrondig. In kunst, en dus ook in de roman, strijdt de mens met ‘verlorenheid, liefde, existentiële twijfel, geluk en mislukking’. Het is het terrein waar samenlevingen volgens Februari ‘met zichzelf en elkaar overhoop liggen’. Terwijl musea, theaters en bioscopen gesloten bleven, namen wij onze toevlucht tot de romanoogst van 2021 en constateerden dat de inzet hoog was.
De literaire roman heeft het zwaar. Geletterdheid neemt af, de leescultuur is een bestsellercultuur geworden en er dreigde ook nog eens papierschaarste. Gelukkig behouden auteurs en uitgevers het geloof in de kunstvorm. De 208 titels die meedongen overtuigden ook ons opnieuw van de onderscheidende kracht van fictie: de beste romans gingen iets aan met ons gevoel en verstand, zongen ons voor de duur van het verhaal los van de realiteit, om ons er iets rijker en wijzer weer in te verankeren – door de identificatie met een bewustzijn dat ons wezensvreemd was, door de vertraging en concentratie die het lezen afdwingt.
Met onze verschillende achtergronden en leeservaringen vonden we als jury toch al snel gemeenschappelijke grond bij romans die compromisloos waren in hun esthetiek; bij romans waarin fictie een manier is om over de samenleving na te denken; bij romans die ons uitdaagden onze eigen bubbel te verlaten en ons lieten zien hoe de wereld inwerkt op concrete mensenlevens, in verleden, heden en toekomst.
De grensvervaging tussen verbeelding en waargebeurd verhaal is inmiddels eerder een literaire norm dan een afwijking, maar het werd ons eens te meer duidelijk dat een dagboek met een kaftje eromheen nog geen roman maakt, net zomin als het inbinden van een psychologenverslag. Trauma is een onuitputtelijke bron voor literatuur, maar in de opkomende therapeutische roman leidt het volgen van beproefde behandelmethodes vaak tot al te voorspelbare personages en plotwendingen.
Des te sterker sprongen de romans eruit die complexiteit en meerduidigheid intact durfden te laten, die getuigden van oorspronkelijkheid, taalgevoel en denkkracht. We laafden ons aan auteurs die de vrijheid nemen om traditionele opvattingen over literaire kwaliteit los te laten en te experimenteren met vertelvormen en thematiek. Zo zagen we gefragmenteerde romans die recht doen aan de veelvormigheid van de werkelijkheid. Sommige auteurs legden ten diepste hun ziel bloot, anderen durfden het aan een vertelperspectief in te nemen dat ver van ze afstaat – tot pratende dieren aan toe. Er was vrolijk of juist duister magisch-realisme en er waren spannende genreoverschrijdingen, romans die essayistiek en poëtische vormen integreren.
Als íets de nieuwste literatuur kenmerkt, dan is het hoe vertrouwde structuren en tegenstellingen tegen het licht worden gehouden. Wat centrum is en wat periferie hangt bijvoorbeeld maar net af vanuit welk punt je kijkt. Een aanzienlijk stapeltje romans onderzoekt de effecten van de moderniteit op landschap en leefomgeving, van polder tot vinexwijk. Die interesse gaat samen met een andere verschuiving: in de actuele lichting kijken we vaker door de ogen van mensen die aan de onderkant van de sociaaleconomische piramide een leven voor zichzelf proberen op te bouwen. Dan zijn er romans die laten zien hoe rigide en beklemmend noties als ‘man’ en ‘vrouw’ kunnen zijn en indringend invoelbaar maken hoeveel moed het vergt om in een heteronormatieve maatschappij een eigen weg te zoeken. Met de romans die het koloniale verleden tot integraal onderdeel van de Nederlandse geschiedenis maken, loopt de literatuur voor op de nationale geschiedschrijving: deze verhalen maken confronterend duidelijk hoe migratieproblematiek generaties lang doorwerkt. De gedeelde noemer van al deze soorten romans is dat ze ons als lezer welkome alternatieven voorspiegelen.
Ten slotte bleek 2021 het jaar van de verhouding tussen mens en planeet. De klimaatroman heeft zich eindelijk in de Nederlandstalige literatuur gevestigd, veelal in de vorm van een dystopie in een niet eens zo verre toekomst. In deze gevallen is het juist zeer alarmerend dat de doemscenario’s steeds minder ver bezijden de realiteit liggen.
Om blinde vlekken te vermijden hebben we in aanloop naar de longlist stapeltjes gemaakt: hoeveel mannen en vrouwen, hoeveel Vlamingen en Nederlanders, hoeveel debuten, hoeveel auteurs van kleur? Duidelijk werd dat de diversiteit die de maatschappij kenmerkt nog lang niet weerspiegeld wordt in het auteurschap in de Nederlandstalige literatuur, en dat het noodzakelijk is dat uitgeverijen actief blijven investeren in een cultureel divers fonds.
Als jury zijn we verheugd dat we met de longlist een dwarsdoorsnede konden presenteren van het beste wat de Nederlandstalige literatuur in 2021 te bieden had. Tegelijk ging het ons zeer aan het hart dat we ook een aantal sterke romans moesten laten afvallen. De zes romans die uiteindelijk de shortlist haalden, lieten ons alle hoeken van het literaire slagveld zien. Dat kan een rijtjeshuis in Twente zijn, of een ridderduel in middeleeuws Frankrijk. Het kan een container in de tuin van een overleden vader zijn, of een boerenerf in Oekraïne. Gezamenlijk omspannen ze vele eeuwen en continenten. Van de eerste erwt in de geschiedenis van de landbouw tot een in Japan gefabriceerd robotkind dat op een Amsterdamse bovenwoning wordt bezorgd. Ze worden bevolkt door dappere helden, onzekere vaders en rouwende kinderen die waarlijk strijden met ‘verlorenheid, liefde, existentiële twijfel, geluk en mislukking’. Ze geven inzicht in complexe geopolitieke kwesties maar ook in de eenzaamheid die je kan overvallen in een pas geschilderde babykamer. Samen vormen deze zes romans een uitzonderlijk weids slagveld dat je als lezer maar al te graag betreedt, om gelouterd terug te keren naar het leven van alledag.
De jury nomineert de volgende auteurs en titels voor de Libris Literatuur Prijs 2022:
- Willem die Madoc maakte, Nico Dros – Van Oorschot
- Wormmaan, Mariken Heitman – Atlas Contact
- De Mitsukoshi Troostbaby Company, Auke Hulst – Ambo | Anthos
- De atlas van overal, Deniz Kuypers – Atlas|Contact
- Onze kinderen, Renée van Marissing – Querido
- Aleksandra, Lisa Weeda – De Bezige Bij
Amsterdam, 28 februari 2022
De jury
Ahmed Aboutaleb, burgemeester van Rotterdam
Katja de Bruin, chef boekenredactie VPRO Gids
Femke Essink, neerlandicus en literair criticus voor De Groene Amsterdammer
Alicja Gescinska, filosofe, schrijfster
Theo Hakkert, literair journalist/recensent, voor o.a. Tubantia
