De jury heeft het als een waardevol voorrecht ervaren om alle inzendingen te hebben mogen lezen van 36 uitgevers die hun auteurs wilden laten meedingen naar de Libris Literatuur Prijs 2017. De in totaal 207 titels van 135 mannelijke en 72 vrouwelijke auteurs gaven ons een even unieke als bijzondere inzage in de literaire oogst van het afgelopen jaar. In uitvoerige en soms bewogen discussies hebben wij onze meningen aan elkaar gescherpt en een eerste selectie van achttien titels gemaakt, waarvan we er uiteindelijk zes als absolute top hebben bestempeld. Onze keuzes voor de longlist en nu de shortlist moeten vooral worden gezien als een uitnodiging aan lezers om zich een persoonlijk oordeel te gaan vormen.
In ons juryberaad ging het vaak over stijl, eigenheid, literair engagement maar ook over tendensen die wij meenden te onderkennen en over thema’s die wij, in telkens andere bewoordingen, terugzagen in verschillende romans. Of die hier en daar serieuze aandacht kregen, zoals de soms ongepolijste blik op het leven ver van de grote steden, op het platteland. Eenzelfde aandacht was er voor de positionering van vrouwelijke personages. Het viel ons op dat in de ingezonden boeken vrouwen, en zeker de hoofdpersonages uit de romans, steeds vaker een autonome rol spelen en machtsposities innemen binnen mannenwerelden.
Het is interessant te zien hoe de literatuur van 2016 vaak impliciet de ontwikkelingen in de samenleving weerspiegelt, met als belangrijkste thema de pogingen van individuen zich staande te houden binnen de toenemende dreiging van de buitenwereld. Het verklaart mogelijk waarom het aantal twijfelende hoofdpersonages groot is. Ze zoeken naar zichzelf en naar ankers, waarbij de familieband een belangrijk uitgangspunt blijft. Er vinden afrekeningen plaats, maar er zijn ook toenaderingen. Of ze vluchten met achterlating van wat hen traditioneel had moeten, of kunnen, binden. Personages zwalpen. Ze gaan op reis en belanden in onbekende werelden en milieus die zij nooit helemaal weten te doorgronden en waarbinnen zij het hoofd boven water proberen te houden.
Dit onderzoek naar de positie van het ik in een wereld die als manipulerend wordt ervaren, levert boeiende en interessante literatuur op, waarin niet de sociale of politieke geschiedenis ons als een spiegel wordt voorgehouden, maar vooral de geschiedenis van het kleine mensenleven dat zichzelf niet kan overzien. Het leven wordt bekeken vanuit het kleine. Weinig romans kiezen voor een brede opzet waarbinnen het leven van een of meer personages van de wieg tot het graf wordt gevolgd. Meestal zoomen auteurs in op een belangwekkend moment in het heden of het niet te verre verleden en van daaruit wordt het verhaal, doorgaans chronologisch, vormgegeven. Slechts een enkele auteur waagt zich aan een afwijkend vertelstandpunt of experimentele structuur van de gebeurtenissen.
De thema’s van vlucht en ontheemding mengen zich met het maatschappelijke thema van ‘de vreemdeling’ en de vraag naar wie de barbaren zijn van onze tijd. Het debat over immigratie en racisme in de samenleving keert terug in de literatuur, met romans over de uitdagingen van de multiculturele samenleving, extremisme en de doorwerking van het koloniale verleden. In vrij veel romans spelen het verleden en de ondermijning van mythen uit de geschiedenis nog steeds een grote rol. Of het nu ging over de Tweede Wereldoorlog, de Jodenvervolging onder Hitler en in de middeleeuwen, de vele zwarte bladzijden uit ons koloniale verleden zoals de Bersiap-periode in Nederlands-Indië, het in katholieke en protestante zuilen opgedeelde Nederland van de jaren vijftig en zestig, het kleurrijke einde van de negentiende eeuw en het interbellum van de jaren twintig en dertig, het verleden bleek tal van hedendaagse schrijvers nog altijd te inspireren. Vooral onderwerpen als traumaverwerking, collaboratie, verzet en verraad kwamen daarbij aan bod. Literatuur helpt het individu zodoende om inzicht te krijgen in zijn band met het verleden. Hoewel expliciete morele boodschappen hierbij ontbreken, kreeg de jury het gevoel dat veel schrijvers uiterst ontevreden en somber zijn over de maatschappelijke en persoonlijke verhoudingen van dit moment. Er moet iets gebeuren, maar wat?
Desondanks behoudt het individu geloof in de ‘maakbaarheid’ van het leven en dit ging in meerdere romans gepaard met een aftasten van de grenzen van menselijkheid. Het leidde bij ons tot vernieuwende inzichten in de willekeur van die grenzen en de noodzaak van grensoverschrijdende bewegingen. Krijgen de voortschrijdende technologie en de ontwikkelingen in de moleculaire biologie een steeds grotere greep op de maatschappij? Verscheidene romans bieden het inzicht dat fysieke maakbaarheid begrensd is en dat grenzeloosheid alleen kan worden gevonden in het geloof, de liefde, of de poëzie.
De jury heeft genoten van romans, waarin grenzen werden overschreden en personages gewaagde relaties aangingen en gedurfde opvattingen onder ogen zagen. Waarbij een auteur nieuwsgierigheid, onbevangenheid en verbeeldingskracht wist te combineren met stilistische talenten. Juist verbeeldingskracht schept ruimte voor nieuwe uitdrukkingsvormen en nieuwemogelijkheden. Daarmee is er een taak weggelegd voor de literatuur, als drager van de verbeeldingskracht van een samenleving.
Met pijn in het hart voor de afvallers heeft de jury de volgende auteurs en titels genomineerd voor de Libris Literatuur Prijs 2017:
Walter van den Berg, Schuld – uitgeverij Das Mag
Alfred Birney, De tolk van Java – uitgeverij De Geus
Arnon Grunberg, Moedervlekken – uitgeverij Lebowski
Jeroen Olyslaegers, Wil – uitgeverij De Bezige Bij
Marja Pruis, Zachte riten – uitgeverij Prometheus
Lize Spit, Het smelt – uitgeverij Das Mag
Amsterdam, 20 maart 2017
De jury
Janine van den Ende, voorzitter
Kees ’t Hart
Michel Krielaars
Anna Luyten
Marrigje Paijmans
