Wees onzichtbaar – Murat Isik, Ambo|Anthos
In Wees onzichtbaar vertelt Murat Isik het verhaal van Metin Mutlu, die in 1983 op vijfjarige leeftijd met zijn ouders en zijn zusje, via Duitsland, in de Amsterdamse Bijlmer terechtkomt en daar opgroeit. Het gezin is afkomstig uit Oost-Turkije en behoort tot het Zaza-volk, een oude Iraanse minderheid die verwant is aan de Koerden. Metin, zijn zusje en zijn moeder worden gekleineerd en onderdrukt door een tirannieke en gewelddadige vader, die een groot deel van de gezinsuitkering uitgeeft aan gokken en drinken.
Metin weet zich van meet af aan een buitenstaander, niet alleen binnen het gezin, waar hij het liefst zo onzichtbaar mogelijk blijft. In de veelkleurige Bijlmermeer wordt hij door een leeftijdgenoot, de treiterkop Dino, vanwege zijn achtergrond ‘schoonmaker’ genoemd – alle Turken zijn immers schoonmakers? Op school geldt hij als een dromer. Pas als hij bevriend raakt met de zelfbewuste Kaya Türkyilmaz, wordt Metin minder eenzaam.
Vanaf de eerste bladzijden van Wees onzichtbaar is duidelijk dat hier een meesterlijk verteller aan het woord is. Met schijnbaar speels gemak wekt Isik uiteenlopende personages tot leven, wisselt hij op overtuigende wijze naargeestige scènes af met opbeurende en geeft hij zijn vertelling ritme en dynamiek. Naast indringende portretten van de schuchtere maar met een intelligente overlevingszin toegeruste Metin en de vreeswekkende maar tegelijkertijd larmoyante vader, schetst de auteur in dit boek een ontroerend beeld van Metins moeder. Zij ontwikkelt zich van een schuchtere, onzekere, bijna slaafse echtgenote tot een geëmancipeerde vrouw die een opleiding volgt, maatschappelijk carrière maakt en haar man uiteindelijk moreel, psychologisch en materieel ontstijgt.
Wees onzichtbaar is een afwisselend grappige, verontrustende en tot empathie nodende roman over migratie en opgroeien in Nederland. Met de persoonlijke groei neemt ook het zelfvertrouwen toe. Door conflict en confrontatie ontdekt de hoofdpersoon zijn eigen identiteit en plek in het gezin, op school en op het werk. Isik geeft zijn roman bovendien extra draagwijdte door in de wederwaardigheden van Metin en de andere personages de geschiedenis en ontwikkeling van de Bijlmermeer te verweven.
Als Metin en zijn gezinsleden in de Bijlmermeer neerstrijken, herinnert weinig meer aan de idealen waarmee de wijk ooit van start ging. Pas als Metin, voor een maatschappijleerproject, een bezoek brengt aan een buurman op de galerij, die hem vroeger bijles rekenen gaf, wordt hij zich bewust van de geschiedenis van zijn wijk. Deze buurman, meneer Rolf, was een van de eerste bewoners van de Bijlmer en heeft als journalist en activist altijd gestreden voor de bouwkundige en sociale idealen die eraan ten grondslag lagen. Thans is hij een gedesillusioneerde en morsige man die in zijn sterk vervuilde flat droomt van betere tijden. Het is niet overdreven te stellen dat meneer Rolf in deze roman de neergang van de Bijlmermeer belichaamt.
De verhalen van Metin en de Bijlmermeer spiegelen elkaar. Waar de Bijlmer van een idealistisch bouwkundig project verwerd tot een getto, ontwikkelt Metin zich van een onzichtbaarheidskunstenaar, aanvankelijk ook door zijn docenten onderschat, tot een zelfverzekerde jongeman met toekomst. Ook zijn moeder en zuster, die een opleiding gaan volgen en economisch onafhankelijk worden, zijn krachtige voorbeelden van emancipatie.
De jonge Metin, vanuit wiens perspectief de roman is geschreven, is een scherp observator met oog voor nuance. Zo geeft hij ons een veelkantig beeld van de aanvankelijk zo eendimensionaal lijkende vaderfiguur. Want de tiran blijkt in zijn ijdelheid ook de onzekere man die dagelijks eindeloos voor de spiegel zijn haar staat te kammen, die elke oudejaarsavond een gedaanteverandering ondergaat en dan de ideale huisvader is, die op Koninginnedag samen met zijn gezin met veel charme en elan köfte verkoopt en daar een klein fortuin mee verdient, waar hij de andere gezinsleden royaal van laat meeprofiteren. Hoofdstukken als deze resoneren diep.
Wees onzichtbaar is geschreven in ruim honderd anekdotische, scherp gefocuste hoofdstukken die rijk zijn aan krachtige details en treffende observaties. De lezer wil doorlezen. Isik Murat trekt je vanaf de eerste bladzijde met de vanzelfsprekende autoriteit van de geboren schrijver het verhaal binnen en geeft een wereld die de lezer kent uit krantenartikelen en sociale studies, haar plek in een universele, beklemmende en diep menselijke roman. Ondanks de zware thematiek weet de auteur op elegante en dikwijls humoristische wijze een belangrijk en ernstig verhaal te vertellen over een familie die zijn huis vindt in onze recente geschiedenis. Het resultaat is onvergetelijke literatuur die wij bekronen met de Libris Literatuur Prijs 2018.
Amsterdam, 7 mei 2018
De jury
Abdelader Benali, voorzitter
Hans Bouman
Johan de Haes
Lotte Jensen
Judith Uyterlinden
